Makarczyk Janusz (1901–1960), pisarz, podróżnik, dyplomata i historyk. Ur. 25 III w Łodzi, był najstarszym z trzech synów Stefana, inżyniera (zm. 1930 w Warszawie), współwłaściciela firmy instalacji wodociągowo-kanalizacyjnych A. Wettler w Warszawie, oraz Heleny z Rybarskich, bratem Zbigniewa (zob.). M. dzieciństwo spędził w domu dziadków Rybarskich w Warszawie, gdzie uczęszczał kolejno do Gimnazjum P. Chrzanowskiego, im. Reya i E. Rontalera. Z wybuchem wojny 1914 r. rodzina Makarczyków została ewakuowana i zamieszkiwała w Kijowie i Odessie. M. uczęszczał wówczas (od października 1915) do gimnazjum polskiego w Kijowie i należał do szkolnego kółka dramatycznego, statystując w Teatrze Polskim Franciszka Rychłowskiego. Z Kijowa M. przeniósł się do Lwowa. Należał do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) oraz brał udział w walkach o Lwów.
W r. 1919 powrócił do Warszawy, gdzie w Gimnazjum Św. Kazimierza złożył (w t. r.) egzamin dojrzałości i w r. 1920 zapisał się na Wydział Prawa i Nauk Politycznych Uniw. Warsz. Jako student zgłosił się ochotniczo do wojska i w 1 p. artylerii uzyskał stopień podporucznika. W r. akad. 1921/2 przeniósł się na Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniw. Pozn., który ukończył w lipcu 1923. Dn. 3 XI 1926 uzyskał dyplom magistra nauk ekonomiczno-politycznych. W r. 1923 wyjechał jako korespondent „Kuriera Warszawskiego” do Stanów Zjednoczonych (Nowy Jork, Chicago, Detroit, Waszyngton), gdzie poświęcił się także pracy kulturalnej, sprawując opiekę nad teatrami polonijnymi oraz współpracował z prasą („Rekord Codzienny”, Detroit; „Nowiny Polskie”, Milwaukee). Zwiedził też Turcję i Abisynię. W r. 1924 złożył egzamin dyplomatyczno-konsularny. Jako sekretarz Sekcji Badań Tropikalnych Ligi Morskiej oraz sekretarz generalny polskiego Komitetu «Pro Palestina», wyjechał w r. 1925 do Tokio, Jerozolimy, Arabii Saudyjskiej i Syrii. W tym czasie rozpoczął również studia historyczne nad epoką Harun al-Raszyda i dziejami powstania Sandżów; w związku z tym odbywał podróże do Bagdadu i Damaszku. M. brał udział w różnych międzynarodowych zjazdach i kongresach poświęconych problemom ekonomicznym emigracji zarobkowej, uczestniczył jako sekretarz delegacji polskiej w komisjach emigracyjnych w Rio de Janeiro, Paryżu, Brukseli i Berlinie (1927–8).
W maju 1922 zadebiutował M. felietonem o Eugeniuszu Małaczewskim w poznańskim dwutygodniku „Akademik” (1922 nr 5), następnie (1923) drukował korespondencje z Ameryki i Brazylii w „Kurierze Warszawskim” (1923–7). Reportaże z podróży oraz artykuły publicystyczne zamieszczał w „Kurierze Poznańskim” (1927), „Rzeczypospolitej” (1926–7), „ABC” (1927–31), „Tygodniku Ilustrowanym” (1926–8), „Świecie” (1923–30) oraz w „Naokoło Świata” (1936) i w „Przeglądzie Literackim”, a także wydał kilka książek (Przez Palestynę i Syrię. Szkice z podróży, W. 1925, U.S.A. Obrazki z Ameryki powojennej. W. 1925, Nowa Brazylia. Dżungla – osiedla – ludzie. Z przedm. A. Świętochowskiego, W. 1929). W tym czasie ukazały się także jego pierwsze utwory beletrystyczne dla dorosłych i młodzieży (Bezdroża pragnień, W. 1926, Wyzwolony harem, W. 1927, Amerykańska karuzela, W. 1929; napisana w Paryżu w r. 1929 Przez morza i dżungle. Powieść dla dorastającej młodzieży, Lw.–W. 1931, wznawiana Kat. 1957, 1964, 1968, 1970, R. Seem. Opowiadania, W. 1933). M. uprawiał także z zamiłowaniem turystykę i wspinaczkę wysokogórską, m. in. w lecie 1927 zdobył trudną trasą szczyt Granatów. W l. 1928–30 M. mieszkał w Paryżu i studiował na wydziale filozoficznym Sorbony. Interesował się także teatrologią i odbył w tym zakresie praktykę w teatrze Michoudiéra, prowadzonym przez swego przyjaciela aktora Bucheta.
W r. 1930 powrócił M. do kraju i w l. 1931–3 wykładał politykę kolonialną wielkich mocarstw w Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz technikę korespondencji zagranicznych w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie. W l. 1932 i 1935 wystawił w Bułgarii (Sofia, Burgas, Warna) i Berlinie swą sztukę Harun al-Raszyd (Kalif z Bagdadu). Na wiosnę 1934 zawarł w imieniu Ligi Morskiej i Kolonialnej (w której był wiceprezesem Wydziału Morskiego) umowę z rządem Liberii o współpracy gospodarczej i politycznej. Relację z wyprawy do Liberii ogłosił w książce Liberia – Liberyjczyk – Liberyjka (W. 1936). Wracając z Liberii odbył podróż po Afryce Północnej (Algier, Tunis, Maroko). Niezadowolenie ówczesnych władz państwowych z wyników umowy z Liberią, gdyż kraj ten chciano traktować jako teren polskiej ekspansji kolonialnej, spowodowało wycofanie się M-a z działalności w Lidze Morskiej. Od r. 1931 był udziałowcem Bydgoskich Zakładów Przemysłowych. W l. 1935–9 pracował w Zakładach «Elektro» S.A. w Łaziskach Górnych na Śląsku jako delegat Zarządu Spółki, a później dyrektor. Prowadził liczne pertraktacje na Bliskim Wschodzie, w Afryce i Azji, o dostawy surowców (m. in. rudy chromowej). Wykorzystując częste podróże (z wyjątkiem Australii poznał wszystkie kontynenty), zbierał też materiały do swej twórczości pisarskiej o tematyce marynistycznej (Porty i marynarze. Humoreski sentymentalne, W. 1934, Na morzu i o morzu, W. 1937). W sierpniu 1939 został zmobilizowany jako oficer rezerwy w randze porucznika. M. dowodził zgrupowaniem 22 baterii artylerii przeciwlotniczej w okolicach Sandomierza i Tomaszowa Lubelskiego. Ranny, został 25 IX t. r. wzięty do niewoli niemieckiej i przebywał w obozie jeńców w Murnau. Tam prowadził wykłady z historii Arabów i polityki kolonialnej. Po wyjściu z obozu (na wiosnę 1945) był oficerem łącznikowym Misji Wojska Polskiego w Paryżu, kierowanej przez gen. Mariana Naszkowskiego, i działał we Frankfurcie nad Menem. Powrócił do kraju z końcem t. r. Zdemobilizowany, został przyjęty do służby w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ). Od stycznia do lipca 1946 był chargé d’affaires poselstwa polskiego w Kairze, a po odejściu z placówki – naczelnikiem Wydziału Wschodniego MSZ w Warszawie.
W sierpniu 1947 wystąpił M. na własną prośbę ze służby dyplomatycznej, chcąc się poświęcić pracy naukowej w zakresie historii. W jesieni 1947 przeniósł się do Krakowa i tutaj na podstawie dysertacji Historia Sudanu (nie druk.) został (24 IX 1948) doktorem filozofii na Wydziale Humanistycznym UJ. W l. 1949–51 był adiunktem przy katedrze filologii orientalnej UJ, prowadząc wykłady i ćwiczenia z historii Bliskiego Wschodu, a w l. 1951–3 kontraktowym wykładowcą historii polityki państw europejskich w l. 1870–1914. W l. 1950–3 wykładał także historię powszechną nowożytną w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. W tym czasie opracował Dzieje Arabów, skrypt Imperializm na terenach kolonialnych i zależnych w latach 1870–1914 oraz obszerną monografię Bliski Wschód w latach 1453–1699, która była zamierzoną pracą habilitacyjną (nie druk.). Zniechęcony trudną sytuacją historii w tych latach oraz warunkami finansowymi, powrócił znowu do pracy literackiej. Pisał najczęściej w ulubionym Zakopanem. W l. 1950–60 ogłosił wiele powieści dla młodzieży i dorosłych, utworów scenicznych, artykułów i felietonów w prasie, współpracował także z Rozgłośnią «Kraj» Polskiego Radia (od 1956). Opowiadania i powieści M-a stanowiły bardzo poszukiwaną i poczytną lekturę, pociągając czytelników swą egzotyczną tematyką, humorem i lekkim, barwnym stylem gawędy; wiele z nich posiadało liczne wydania (Dżafar z Bagdadu, Kr. 1950, W. 1956 i 1963, częściowo autobiograficzne Widziałem i słyszałem. Wspomnienia podróżnicze, W. 1957, oraz Róże z piasku. Gawędy podróżnicze, Kat. 1957, Trzynaście kobiet, W. 1958 i 1959, Kobieta zawsze płaci, W. 1959, Po prostu kobieta, W. 1960 i 1962 i in.). Po śmierci autora ukazały się: Diabeł jest męskiego rodzaju (W. 1961) i wybór opowiadań pt. Siostra zjedzonego człowieka (Kat. 1965 i 1972), a także Ostatnie dni (w: Wspomnienia o Julianie Tuwimie pod red. W. Jedlickiej i M. Toporowskiego, W. 1963).
M. napisał również komedie teatralne: Jak kto uważa (wystawiona w Kr. 1952, druk fragmentu „Życie Liter.” R. 2: 1952 nr 7), Wielka polityka (wystawiona w Kr. 1953, druk. W. 1954) oraz wspólnie z Henrykiem Rylem baśń dla teatru lalek Aladyn 1001 (wystawiona w Ł. 1953 i 1955). Przełożył również „Jasia Szpaka” Borysa Sudariszkina (wystawiona w Ł. 1952) i Artura Millera „Czarownice z Salem” („Życie Liter.” R. 5: 1955 nr 20, 24–8 razem z żoną Marią). Wiele felietonów, opowiadań i recenzji (głównie z literatury podróżniczej) zamieszczał M. w l. 1947–57 w prasie krakowskiej, warszawskiej i katowickiej („Dziennik Polski”, „Dziennik Zachodni”, „Robotnik”, „Rzeczpospolita”, „Express Wieczorny”, „Przyjaciel Żołnierza”) oraz w tygodnikach („Przekrój”, 1945, „Problemy” 1946–8, „Świat i Polska”, 1948, „Życie Literackie”, 1952–60, „Od A do Z” i „Szpilki” 1955). W rękopisie zostawił powieść Pacjent, komedię Gubernator oraz zbiór reportaży. Zmarł bezpotomnie w Warszawie 16 V 1960. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Powązkach. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1937) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1946). M. był dwukrotnie żonaty (z Kamilą Czarowicz ok. 1932, oraz z Marią Katarzyną Wołłowicz 1947); dzieci nie miał.
Fot. w: M. J., Liberja–Libervjczyk–Liberyjka, W. 1936; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy); Polska bibliografia literacka za rok 1946–1965, 1967–9, Wr. 1954–68, 1970–2; Enc. XX w.; W. Enc. Powsz., (PWN); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni. Informator 1944–1970, Wyd. nowe, W. 1972; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Zieliński S., Ludzie morza i Pomorza, W. 1935; tenże, Mały słownik pionierów; – Balicki S. W., Kraj, o którym wiemy „bardzo za bardzo nic”…, „Kur. Liter.-Nauk.” R. 14: 1937 nr 31 s. X–XII (fot.); Kaszyński S., Teatr łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Kopczyński F., Liberia, W. 1936 s. 128–30; Paryski W. H., Tatry Wysokie, cz. 2., W. 1951 s. 93; Włodek A., Emir, „Przekrój” 1967 nr 1144 s. 7; Z[ambrzycki W.], Nasi współcześni: J. M., „Merkuryusz Pol. Ordynaryiny” R. 5: 1938 nr 33 s. 850–2 (na okładce portret rysowany przez J. Żebrowskiego); – Skład Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie rok akad. 1949/50, Kr. 1950 s. 33; toż, 1950/51, Kr. 1952 s. 34; Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946–1961, Kr. 1965; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol.” Wyd. A. R. 16: 1960 nr 118 s. 1–2, 6, nr 225 s. 3, R. 17: 1961 nr 221 s. 3, R. 18: 1962 nr 299 s. 4; „Echo Krakowa” Wyd. A. R. 15: 1960 nr 117 s. 1; „Gaz. Krak.” Wyd. A. R. 12: 1960 nr 120 s. 2; Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w 1960 roku, „Znak” R. 14: 1962 s. 1195–7; „Zesz. Prasozn.” R. 1: 1960 nr 5–6 s. 212–3; „Życie Warsz.” Wyd. AC. R. 17: 1960 nr 120 s. 7, nr 126 s. 7; – Arch. UJ: rkp. W. F. 483, W. H. 152, S. Personalia teczka J. M-a; Korespondencja M-a z l. 1951–2 w posiadaniu autora artykułu oraz jego notatki i wspomnienia osobiste.
Wiesław Bieńkowski